Allabergenova Sevara Mammadjanovnaning falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

Allabergenova Sevara Mammadjanovnaning falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

 I. Umumiy ma’lumotlar.

Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmogʻi nomi): “Bitsiklik xinazolinlar qatorida sulfonamidlar sintezi va kimyoviy o‘zgarishlari” mavzusidagi 02.00.03 – Organik kimyo.

Dissеrtаtsiya mаvzusi roʻyxаtgа оlingаn rаqаm: В2024.4.PhD/K869.

Ilmiy rаhbаr: kimyo fanlari nomzodi, katta ilmiy xodim Yakubov Ubaydullo Majitovich.

Dissеrtаtsiya bаjаrilgаn muаssаsа nоmi: OʻzR FА akad. S.Y. Yunusov nomidagi Oʻsimlik mоddаlаri kimyosi instituti.

Himoya 22.08.2025 yil soat 09.00 da bo'ladi.

IK fаоliyat koʻrsаtаyotgаn muаssаsа nоmi, IK rаqаmi: OʻzR FА akad. S.Y. Yunusov nomidagi Oʻsimlik mоddаlаri kimyosi instituti, DSc. 02/30.01.2020.K/T.104.01.

Rasmiy opponentlar: kimyo fanlari doktori, professor Yuldasheva Muhabbat Razzoqberdiyevna, kimyo fanlari bo‘yicha PhD, dotsent Nasrullayev Azizbek Ozodovich.

Yetаkchi tаshkilоt: Toshkent farmatsevtika instituti.

Dissеrtаtsiya yoʻnаlishi: nаzаriy vа аmаliy аhаmiyatgа mоlik.

II. Tаdqiqоtning mаqsаdi.

Bitsiklik xinazolonlar qatorida bir reaktorli sintez (One-pot synthesis) usulida geterohalqali sulfonamidlarning takomillashgan sintez usullarini ishlab chiqish, ularning maqsadli kimyoviy modifikatsiyasini amalga oshirish, natijalarni o‘zaro qiyosiy taqqoslash, sintez qilingan birikmalarning tuzilishini, fizik-kimyoviy va biologik xossalarini aniqlashdan iborat.

III. Tаdqiqоtning ilmiy yangiligi:

2H (alkil) xinazolin-4(3H)-onlarni ishqoriy katalizatorlar ishtirokida N³-alkillash reaksiyalarida alifatik radikallar metilen guruhlari sonining oshib borishi bilan alkil mahsulotlar unumi (4 (Me) > 5 (Et) > 6 (Pr) > 7 (Bu) > 8 (Pe) > 9 (Hx) > 10 (Hp)) qatorda pasayishi aniqlangan va fazoviy omillar ta’siri bilan izohlangan;

ilk bor 3-alkil-, 2,3-dialkilxinazolonlarning xlorsulfon kislota va ammiak ishtirokidagi bir reaktorli (One-pot synthesis) sintez usuli muvaffaqiyatli amalga oshirilgan, sulfonamidlarning maqbul olinish usullari va reaksiyalarning taxminiy mexanizmi tavsiya etilgan;

3-metil (etil)-4-okso-3,4-digidroxinazolinlar, xlorsulfon kislota va gidrazin gidratning bir reaktorli reaksiyalari yordamida yuqori sintetik potensialga ega, tarkibida binukleofil markaz saqlagan sulfonilgidrazidlar hosil bo‘lishi aniqlangan;

3-butil-4-okso-3,4-digidroxinazolin-6-sulfoxloridning birlamchi, ikkilamchi aromatik va geterotsiklik aminlar bilan nukleofil almashinish reaksiyalari asosliligi yuqori bo‘lgan aminokomponentlar bilan oson ketishi va yuqori unumlar bilan yangi sulfonamidlar olinishi isbotlangan;

ilk bor 2,3-dialkilxinazolon sulfonamidlarining izomer tolilizosianatlarga nukleofil birikishi amalga oshirilgan va sulfonilmochevinalar hosil bo‘lishi p-CH₃< o-CH₃< m-CH₃ qatorida ortib borishi nazariy asoslab berilgan va reaksiyalarning taxminiy mexanizmi taklif etilgan;

2,3-dialkilxinazolon sulfonamidlari va p-metoksi(ftor, xlor)fenilizosianatlar, propilizosianat, naftilizosianat bilan o‘zaro maqsadli nukleofil birikish reaksiyalari uchun eng maqbul sharoitlar (sulfonamid : izosianat - 1:1.2, aseton, 56℃, 2.5-7 soat) tavsiya etilgan;

sulfonilmochevina fragmentli “aril-getaril” gibrid molekulalar 72 (11.6%) < 42 (21.6%) < 67 (45%) < 68 (58%) qatorida substrat tarkibidagi o‘rinbosarlar turi va joylashgan o‘rniga qarab insektitsid faollik oshib borishi aniqlangan;

2,3-dialkilxinazolon sulfonamidlari va almashingan benzaldegidlarning kislota katalizatorlari ishtirokida nukleofil birikish – eliminirlanish reaksiyasi natijasida arilidensulfonil fragmentli xinazolonlar hosil bo‘lishi aniqlangan.

IV. Tаdqiqоt nаtijаlаrining jоriy qilinishi.

3-Alkil-va 2,3-dialkilxinazolonlar, ular asosida sulfoxloridlar, sulfonamidlar, sulfonilgidrazidlarning takomillashgan sintezi, ulardan maqsadli nukleofil almashinish / birikish mahsulotlarining olinishi, sintez qilingan birikmalarning tuzilishi va biologik xossalarini aniqlash bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:

3-butil-4-okso-3,4-digidroxinazolin-6-sulfonamid, 3-butil-2-metil-4-okso-3,4-digidroxinazolin-6-sulfonamid, 2-metil-4-okso-3,4-digidroxinazolin-1-iy xlorid larning RTT natijalari Kembridj markaziy kristallografik ma’lumotlar bazasiga kiritilgan (The Cambridge Structural Database, https://www.ccdc.cam, CCDC: 2190885, 2345709, 2416982). Natijada, bazaga kiritilgan ma’lumotlar o‘xshash birikmalarni sintez qilish va ularning tuzilishini tavsiflash imkonini bergan;

bitsiklik xinazolinlar qatorida sulfonamidlar sintezi va kimyoviy o‘zgarishlari natijalaridan F-FA-2021-408: “Zamonaviy kross-birikish va geterosiklizatsiya reaksiyalari asosida molekulaga farmakofor fragmentlar kiritish qonuniyatlarini tadqiq etish” (2021-2024) mavzusidagi fundamental loyihani bajarishda xinazolin-4-on, 2-metilxinazolin-4-on, 2,3-dimetilxinazolin-4 lar sintezida foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining 2025-yil 14-fevraldagi 4/1255-409-son ma’lumotnomasi). Natijada, sintez qilingan 2-metilxinazolin-4-on va 2,3-dimetilxinazolin-4 ishtirokida Vilgerodt – Kindler reaksiyasi oson borishi aniqlangan va yangi tioamidlar sintezi muvaffaqiyatli amalga oshirilgan.

Chop etish